کتاب‌خواندن در فرهنگ ما سابقه‌ای دیرینه دارد اما با ظهور فناوری های جدید و پرمشغله شدن زندگی در گرفتاری هایی که بشر مدرن دارد، رفته رفته از ارزش آن کاشته شده است. کتاب یکی از مهمترین مولفه های ارتقای یک جامعه است و آینده ی کودکان یک مملکت در گرو آن است.
فرهنگ و ادبیات کشور بستگی به کتاب‌خواندن دارد.
هرچند چاپ کتاب فرآیند بسیاری مهمی است اما برای کتابخوان کتاب چاپی یا الکترونیک تفاوتی وجود ندارد و وجود کتابهای الکترونیک باعث نخواهد شد که از ارزش کتاب و کتاب‌خوانی کاسته شود. هرچند بسیاری معتقدند که ارزش کتابخانه به کتابهای کاغذی‌اش است. با این حال از دیدگاه هر نویسنده‌ای چاپ کتاب ممکن است با مشکلاتی همراه باشد اما آنچه مسلم است گرانی کاغذ و افزایش هزینه‌های جاری و کمبود وسایل در این زمینه است که برای نویسنده و ناشر مشکل‌آفرین شده و شمارگان کتاب برای هر نوبت چاپ را نزدیک به 500جلد کاهش داده است.
درحال حاضر چاپ کتاب چه نویسنده اقدام به چاپ کند و چه ناشر روی اثر او سرمایه‌گذاری کند، با مشکلاتی همراه است. چاپ کتاب روز به روز سخت‌تر می‌شود و اثرات فرهنگی آن بر جامعه تأثیرگذار خواهد بود. این مشکل باعث شده است سفارش کتاب از جانب توزیع‌‌کنندگان و کتاب‌فروشان به ناشران حتی ناشران حرفه‌ای نیز کمتر شود و این چرخه به کندی پیش برود. ناگفته نماند که ناشر نیز برای چاپ کتاب یک نویسنده معیارهایی دارد و روی چاپ هر کتابی سرمایه‌گذاری نمی‌کند مگر آنکه نویسنده مشهور و پرمخاطب باشد یا اثری قوی ارائه داده باشد که امکان بازگشت سرمایه و سود مادی برای ایشان وجود داشته باشد. این موضوع سبب می‌شود چاپ کتاب برای نویسندگان گمنامی که به‌ویژه برای اولین‌بار اقدام به این‌کار می‌کنند مشکل شود. به طور معمول ناشران طرفدار کتابهای پرقُطر و رمان بوده و داستانهای کوتاه را کمتر میپذیرند. گاهی هم پیش می‌آید که ناشر در چاپ کتاب نویسندگان با آنها همکاری دارد و کتاب با سرمایه وی به چاپ می‌رسد و در مقابل حقوق کتاب نیز به او واگذار می‌شود. با این شکل از واگذاری گرچه نویسنده از نظر فرهنگی تا حدی به مقصود می‌رسد اما چاپ اول برای نویسنده سود مادی ندارد و چاپ مجدد هم حتی اگر چاپ اول تمام شود با مشکل روبه رو می‌شود.
مشکلات توزیع کتاب به‌ویژه اگر نویسنده خود سرمایه‌گذاری کند سد مهمی در راه عرضه کتاب است و به طور مسلم اگر ناشر یا توزیع‌کننده قوی حامی او نباشد پخش کتب امری سخت و گاه غیرممکن می‌شود و صاحب اثر نمی‌تواند آن را مستقیم و به‌راحتی یا به تعداد زیاد به کتاب‌فروش یا موزع دهد و سرمایه خود را بازگرداند. مشکلات فرهنگی کتاب و کتاب‌خوانی و نبود کتابخوان به تعداد مناسب نیز همیشه وجود داشته و دارد و گاهی کتابی حتی اگر ارزشمند باشد با اقبال کافی از جانب خریدار و مخاطب روبه‌رو نمی‌شود و استفاده از کتاب‌خوانی الکترونیک و پرداخت‌نکردن پول برای خرید کتاب و افزایش قیمت پشت جلد میزان فروش را کاهش داده است. متأسفانه با رو آوردن به متن‌های کوتاه و سرگرمی‌های کاذب فضاهای مجازی از قبیل تلگرام بسیاری از مخاطبان به‌ویژه نسل جوان سهل‌انگار شده‌اند و حوصله و علاقه کتاب‌خوانی از ایشان گرفته شده است. گرچه دوستداران حقیقی کتاب و کتاب‌خوانی هنوز هم به این دنیای شیرین و جذاب وفادار هستند و در این زمینه حضور فعال دارند، از خواندن کتاب کاغذی لذت می‌برند و حامی نویسندگان، ناشران و سبب ارتقای فرهنگ جامعه هستند.
امروزه مسئولان و نخبگان تلاش می کنند جایگاه کتاب را در جامعه تبین کنند اما جایگاه ناشر، نشر و مولف در بازار کنونی نامشخص است و بسیاری از کارشناسان معتقدند که سیستم نشر و پخش کتاب بیمار است و ریشه های این درخت کهن را آفت گرفته است.
نیاز به مقدمه چینی نیست که خوانندگان همیشگی کتاب و خریداران فرهنگ مطالعه در هر مقوله ای از کتاب، مجله، روزنامه و سایر نشریات… خودآگاه ترین کسان نسبت به درد و رنجی هستند که بر شانه های این چرخه سنگینی می کند.
یکی از جدی ترین دغدغه های هر مولف چاپ کتاب و توزیع آن است و اینجاست که نقش ناشر در این چرخه پررنگ می شود. ناشر کسی که امکاناتی چون سهمیه کاغذ و مجوز نشر و سایر خدمات را به عنوان واحدی دولتی یا خصوصی در اختیار دارد تا آنچه را که مولف از پس دالانهای تنگ مجوز چاپ، برای عرضه دارد به قالب کتاب برد.
اگر عمر مولف به دوندگی های کسب مجوز قد دهد و پس از آن بتواند به امید پیدا کردن ناشری سرمایه گذارکه کتابش را خریدار باشد زنده بماند، باید مسئولیت پخش کتاب را هم خودش بر عهده بگیرد.
در مقوله نشر مشکلات و درد دلهای ناشرین از یک سو و گلایه ها و نارضایتی های مولفین از سوی دیگر بسیار مهم هستند و باید به آن پرداخته شود.
ناشرین از نظر سیاست کاری و حوزه تخصصی به دسته های متفاوتی تقسیم می شوند و هر کدام نیز به نوبه خود مشکلات خاص زیر گروهی دارند.
گروهای متفاوت ناشران مانند سرمایه گذار که از خرید اثر و چاپ و پخش را به عهده می گیرند یعنی خریداران اثر هستند و ناشرانی که صرفا چاپ کننده اثر هستند و هیچ مسئولیتی را پس از آن به عهده نمی گیرند و گروهی میانه که مشارکت می کنند عمده ترین انواع خدمات را در بین ناشران دارند که البته دسته اول ،خریداران صفر تا صد اثر که رویای دست نیافتنی همه مولفین هستند بسیار کم تعداد بوده و بسیار مافیایی و بسته انتخاب می کنند.
قطع شدن سهمیه کاغذ به آشفتگی بازار کتاب دامن زده است
مدیر یکی از نشریات استان البرز در این زمینه به خبر نگار آیین باور گفت: قطع شدن سهمیه کاغذ و نبود سیستم تعاونی و بازار هدایت شده با نرخ مصوب و ثابت در تهیه اقلام مورد نیاز ناشرین، آشفتگی ساز شده است.
وی خاطرنشان کرد: کاغذها وارداتی هستند و اغلب در اختیار عده خاصی که انحصارا پخش آن را به عهده دارند، قرار می گیرد از سوی دیگر به دلیل شناور بودن قیمت کاغذ، در ایام ارزانی این کاغذها در انبارها دپو شده و پس از ایجاد کمبود کاذب و گران شدن قیمتها وارد بازار می شوند.
وی یادآور شد: کاغذ به عنوان اصلی ترین ماده و در کنار آن نبودن فیلم و زینک دولتی و دیگر اقلام مورد استفاده در صنعت چاپ هزینه های چاپ کتاب را بالاتر می برد.
در کرج 30 ناشر امور خود را از منزل و با تلفن اداره می کنند و برخی از آنها در عمرشان کتاب نخوانده از سوی دیگر محصول تولید شده وارد بازاری می شود که متقاضی ندارد پس ناشر را به سویی هدایت می کند که نتایج فعلی را به بار می آورد. سوء مدیریت در امر امتیاز دهی به تاسیس دفتر انتشارات را یکی دیگر از اموری دانست که به وضعیت موجود دامن می زند.
در کشوری مانند کانادا تنها 50 ناشر فعال وجود دارد اما تیراژ کتابهای چاپ شده و تنوع موضوعی با کشور ما قابل مقایسه نیست. در فرانسه یکی از اقلام ثابت سبد خرید مردم کتاب است و این امری روزمره و بدیهی است اما در ایران که 75 در صد تولیدات توسط بانوان وارد منازل می شود کمتر به چشم می خورد که کتاب و نشریه و مجله و…در این آمار گنجانده شده باشد.
شمارگان متوسط کتاب 1650 نسخه است
دومین جدول، جدول شمارگان است. در این جدول شمارگان کتاب به تفکیک 12 ماه و در گروه‌های سه‌گانه کمک‌درسی، کودک و عمومی را شاهدیم. لازم به توضیح است که این اطلاعات کاملا منطبق با جداول آمارهای ماهانه خانه کتاب تهیه شده و مطابق معمول، اختلافات آماری در آن مشهود است. به عنوان مثال چنانچه می‌بینید، در فروردین سال 95، 4 میلیون و 652 هزار و 200 نسخه کتاب منتشر شده که اگر این عدد را به 2 هزار و 732 که تعداد کل عناوین تازه و تجدیدچاپی‌ها در این ماه است، تقسیم کنیم، به عدد 1703 می‌رسیم، در حالی که شمارگان متوسط کتاب در این ماه، 1721 لحاظ شده است. بنابراین دو ردیف آخر این جدول، حاصل جمع شمارگان کل (و شمارگان در گروه‌های مختلف) و تقسیم آن بر جمعِ عناوین (چاپ اولی و تجدید چاپی) در جدول قبلی‌اند و ستون‌های شمارگان متوسط، در محاسبه شمارگان متوسط کل سال (در گروه‌های مختلف) لحاظ نشده است.
پیش خرید فکر نویسنده روش عده ای از ناشرین
گروه دیگری از ناشرین سفارش موضوع داده و فکر نویسنده را دراین زمینه پیش خرید می کنند و کل اثر را به چشم کالای تجاری نگریسته و یا حتی اگر موضوع، سفارش آنها نبوده و اثر را به لحاظ گیشه خریداری کرده اند، قبلا از عوام پسندانه بودن و فروش قطعی آن مطمئن شده اند.
در این مرحله است که با مبلغ سئوال برانگیز 10 درصد پشت جلد اقدام به خرید اثر از نویسنده کرده و عملیات دستکاری در متن و مقدمه و گاه نام کتاب و پایان بندی و طرح روی جلد را آغاز می کنند.
دسته دیگر نیز در بخشی از هزینه کتاب که همان سود کار است شراکت کرده و مابقی هزینه ها را از نویسنده دریافت می کنند و پس از برداشتن سهم خود، باقی مانده را به نویسنده تحویل می دهند و از این مرحله است که نویسنده خود باید به دنبال پخش و بازاریابی اثرش باشد که البته هیچ کدام از فروشندگان مستقیم یا پخشی ها خریدار آن نیستند چرا که تنها از طرف حساب های خود کتاب می خرند یا کتاب را در مقابل کتاب آن هم با دیگر ناشرین تعویض می کنند.
فرهنگ سازی در خرید کتاب و بالا بردن تقاضا می تواند مشکلات کتاب را حل کند
یک ناشر دیگر به آیین باور گفت: به دلیل نبود افراد حرفه ای و سمت و سوی معنا دار و نیز نبودن کارشناسان ذیربط در امر تشخیص در جه بندی کتاب و همچنین نبود منبع مشخص تخصصی و متمرکز اطلاع رسانی در ارائه آمار موضوعی، محتوای کتابهای چاپ شده اغلب تکراری است که این امر بی کیفیتی و هدر رفتن وقت و سرمایه و بی رغبتی خریدار را در پی داشته است.
وی ایجاد یک تشکل صنفی حرفه ای را راه کار مناسبی دانست که توان حل بخشی از مشکلات نشر کتاب را دارا خواهد بود.
واردکنندگان کاغذ عده ای ناشرند که بیشترین بهره را می برند و به بدنه نشر آسیب می زنند و ناشر مجبور است برای بقا به سمت چاپ آثار پرفروش و بی محتوایی مثل طالع بینی ، تعبیر خواب و … روی آورد
علی یاذرلو مدیر نشر نیلبرگ نیز با اشاره به وضعیت بغرنج کاغذ، قیمت غیر واقعی و متغیر آن را از عوامل اصلی بیماری سیستم نشر کتاب دانست.
وی تصریح کرد: استاندارد چاپ کتاب کشور برای حفظ مجوز نشر چهار اثر در سال است که وقتی امکانات ارزان قیمت در اختیار ناشر نباشد برای حفظ بقای خویش و جبران هزینه های سنگین به سمت چاپ آثار پر فروش هر چند بی محتوایی چون فال بینی، طالع بینی، تعبیر خواب، جملات بی پشتوانه غیر کارشناسانه روانشناسی و عاشقانه کشیده می شود که متاسفانه بسیار هم پر طرفدار و خوش قیمت هستند.
یک مترجم که نخواست نامش عنوان شود نیز گفت: برای ترجمه یک کتاب گاه بیش از دو سال وقت و عمر مترجم صرف می شود این در حالی است که چنانچه مترجم یا حتی مولف پولی برای چاپ اثرش نداشته باشد یا باید از چاپ آن صرفه نظر کند و یا به فروش اثرش رضایت دهد البته اگر خریداری باشد.
وی ادامه داد: تصور کنید 500 هزار تومان می دهند و اثر را خریداری می کنند اینجاست که باید پرسید عمر و تجربه و دانش را ماهی چند حساب کرده اند؟ و شما در نظر بگیرید چه انگیزه ای برای ادامه روند ترجمه و تالیف باقی می ماند وآیا این بار کج توان رساندن کشتی فرهنگ و دانش را به ساحل رشد خواهد داشت؟
این مترجم جوان به نکته قابل تامل دیگری اشاره کرد و آن اینکه در بخش صدور مجوز ترجمه نیز نبود کارشناسان فن مسلط به زبانهای مختلف خارجی منجر به رد شدن ترجمه ها بدون دلیل موجه می شود و این هم موضوعی است که باعث می شود من به جای ترجمه به قنادی روی آورم!
یک مولف در گفتگو با آیین باور گلایه کرد: بسیاری از ناشرین خود محور هستند و هیچ قاعده و قانونی را پی نمی گیرند. به عنوان مثال نشر معروفی در بخش کودک وجود دارد که اعضای سه نفره خانواده تنها نویسندگان و تولید کنندگان آن هستند. خانم می نویسد، دختر خانم نقاشی هایش را می کشد و آقا هم چاپ می کند!
وی ادامه داد: نکته جالب این جاست که هیچ اثری را از دیگران چاپ نمی کنند و برای خود من بارها پیش آمده که چنین پیشنهادی را از سوی ناشرین دریافت کرده ام که چنانچه خیلی علافمند به چاپ آثارت هستی چرا ناشر مولف نمی شوی و نمی روی برای خودت انتشارات بزنی؟
یک نویسنده کودک نیز گفت: وقتی قدم به انتشارات کودک می گذاری اولین پرسش این است : نویسنده ای یا مترجم ؟ و چنانچه نویسنده باشی گزینش را رد شده ای، چون اینجا بهتر است مترجم باشی.
وی تصریح کرد: متاسفانه اغلب ناشرین کودک ترجیح می دهند کتب بدون کپی رایت خارجی را با تصاویر رایگان به خورد کودک ایرانی بدهند که سود فروش بسیار بالاتری دارد و متحمل هزینه های تصویرگر و مولف ایرانی نخواهند شد. البته بهتر است کار ترجمه یا تالیف سریال و با تعداد بالای شمارگان سریال باشد که کودک را به خرید تمام قسمت های داستان ترغیب و تشویق کند و مهم نیست این سیاست مولف را به گزافه گویی و هجو نویسی بکشاند.
وی افزود: نکته قابل تامل این جاست که چرا کودکان ما باید داستانهای خارجی را با موضوعات تربیتی و فرهنگی و آداب و رسوم و تخیلات بیگانه بخوانند و چرا باید تصاویری را ببینند که ذهنیات آنها را با فضایی نامانوس و غریب آشنا می کند، حال آنکه از شناخت اسطوره های دینی و ملی و افسانه های ناب و پند آموز سرزمین مادری خالی هستند.
این مولف کودک ادامه داد: بسیاری از ناشرین کودک نیز که تالیفات را چاپ می کنند تنها از عده خاصی تصویرگر استفاده می کنند که متناسب هر مضمون، سبک، سن و سال و حال و هوایی نیست این در حالی است که تصویر گران مستعد و جوان پشت درها منتظر پذیرش آثارشان هستند.
مرحله پخش کتاب یا گورستان اثر مولف
بیشترین گلایه مولفین از فلج اعضای حرکتی و پیش رونده بخش پخش است. به نظر می رسد آنچه در باب معضلات نشر به اختصار به آنها اشاره شد خود زمینه ساز اصلی پخش ناکام کتاب باشد.
بیشتر ناشرین از پخش کتاب سر باز زده و مولف را مستقیم در گیر این امر می کنند و دلایل خود برای همکاری نکردن را ناتوانی فروش یک کتاب با موضوع غیر گیشه ای اعلام می کنند:
“بهتر است برای فروش رفتن کتاب هایتان بیشتر عاشقانه بنویسید تا فلسفی ! بیشتر رمانتیک باشد تا اخلاقی ! بهتر است تخیلی باشد تا تفکر برانگیز سعی کنید حجمش را بیشتر کنید که قیمت آن بیشتر شود ”
آنچه بیش از هر چیز نویسنده ای را که جزء قشر با سواد و فرهنگی و البته قابل احترام جامعه است دلسرد می کند شنیدن جملاتی از این قبیل است . این دردی است که از دیدگاه ناشرین ناشی می شود و از همان قدم اول است که کتاب را به کانال توزیع راه نمی دهند و جهت را به سمتی تغییر می دهند که یا کتابی که مایل به پخش آن باشیم بنویسید یا با مسئولیت خودتان اگر توانستید پخش کنید.
نویسنده ای که برای پخش کتابهایش با مشکل روبرو بود گفت: به دلیل آنکه تمام هزینه چاپ کتاب را شخصا متحمل شدم ناشر مسئولیت پخش کتاب را بر عهده خودم گذاشت در حالیکه هیچ تجربه ای در این زمینه نداشتم.
وی ادامه داد: با مراجعه به بیش از 10 مرکزی که برای پخش کتاب معرفی شده بودند جوابی نگرفتم چرا که این مراکز تنها کتابهایی را برای پخش می پذیرند که ناشران طرف قراردادشان سفارش کرده باشند و آنها حتی در قبال هزینه بسیار گزاف نیز راضی به همکاری نشدند.
نویسنده کتاب ادامه داد: از سوی دیگر مرکزی را پیدا کردم که متوجه شدم بسیار هم فعال و معروف است و ایستگاه آخر نویسندگانی که برای جلوگیری از خاک خوردن کتابهایشان مجبور به معامله با آن هستند.
وی اذعان داشت: در این مرکز پیشنهاد بسیار دور از ذهنی را شنیدم که ترجیح دادم کلیه کتابهایم را به مدارس و بهزیستی اهدا کرده و زیر بار چنین قراردادی نروم. روش کار به این صورت است که 60 درصد مبلغ پشت جلد را تخفیف گرفته و با ارائه چکی دو ساله تعدادی از کتابها را به صورت امانی برای پخش وارد سیستم می کنند چنانچه فروش داشته باشد مابقی کتابها را هم توزیع خواهند کرد و مبلغ آنرا پس از دوسال پرداخت می کند!
